Shillong, Nailar 14:
Ki stad saian ki la lap ia ka jaka buh um kaba jylliew ha u Mars – kaba jylliew bha ha ka tduh maw kaba shabar jong u metbneng.
Ki jinglap ka wan na ka jingpeit bniah ba thymmai ïa ki jingtip na ka Mars Insight Lander jong ka Nasa, kaba la ktah ïa une u metbneng ha u snem 2018.
Katei ka lander ka rah ia ka seismometer, kaba la buh jingthoh ia ki jingkhih jong ki saw snem – ki jingkhih jong u Mars – naduh shapoh jong ka Red Planet.
Da kaba bishar bniah ia kita ki jingkhie jumai – bad thikna kumno u metbneng u iaid – ka la pynpaw ia ki “jingkdew jong ka jingkhie jumai” jong ka um kaba jylliew.
Katba ka don ka um kaba la tyrkhong ha ki tduh jong u Mars bad ki sakhi jong ka lyer ha ka suinbneng, kane ka dei ka sien kaba nyngkong ba la lap ia ka um kaba jylliew ha une u metbneng.
Ka kam stad saian jong ka Insight ka la kut ha u bnai December 2022, hadien ba ka lander ka la shong sngap jar bad sngap ia ka “jingkhih jong u Mars” haduh saw snem.
Ha kata ka por, ka jingtohkit ka la ïoh jingtip palat 1,319 tylli ki jingkhynñiuh jumai.
Da kaba thew haduh katno ki umsaw ki iaid stet, ki stad saian ki la wad bniah ia kiei kiei kiba ki kham lah ban iaid lyngba.
“Kine ha ka jingshisha ki dei ki juh ki buit kiba ngi pyndonkam ban wad um ha ka Pyrthei, lane ban wad ia ka umphniang bad ka Gas,” la batai u Prof Michael Manga, na ka University of California, Berkeley, uba la don bynta lang ha kane ka jingwad bniah.
Ka jingpeit bniah ka la pynpaw ia ki jaka buh um ha ka jingjylliew kaba kumba hynriew haduh 12 mail (10 haduh 20km) ha ka tduh jong u Mars.
“Ka jingsngewthuh ïa ka jingkylla jong ka um ha u Mars ka long kaba kongsan bha ban sngewthuh ïa ka jingkylla jong ka suiñbneng, ka sla bad ka sla khyndew,” ong u nongwad bniah ba hakhmat eh, u Dr Vashan Wright, na ka UC San Diego’s Scripps Institution of Oceanography.
U Prof Manga u la bynrap ba ka um ka dei “ka molecule kaba kongsan tam ha kaba pynwan dur ia ka jingkylla jong u marsi”. Kane ka jinglap, u la ong, ka jubab ia ka jingkylli kaba khraw “shano ka um jong u Mars baroh kawei ka la leit?”.
Ki jingpule ia ka sla jong u Mars – ryngkat bad ki lynti bad ki umsaw jong u – ki pyni ba, ha ki por hyndai, ki don ki wah bad ki pung ha une u metbneng.
Hynrei la lai billion snem, ka la long ka ri khlaw.
Katto katne na kata ka um ka la jah noh sha suinbneng haba u Mars u la duh noh ia ka suinbneng jong u. Hynrei, ong u Prof Manga, hangne ha ka pyrthei, “bun na ki um jong ngi ki don hapoh khyndew bad kam don daw ba kata kan ym long kumta ha u Mars ruh”.